Zespół Parkowo-Pałacowy w Baranowicach
Baranowice – dziś największa dzielnica Żor, zajmująca 1269 ha południowo-wschodniej części miasta – powstały w drugiej połowie XIV w., wzmiankowane po raz pierwszy na początku początku XV w. w dokumentach związanych z małżeństwem księcia raciborskiego Jana II z Heleną, córką księcia nowogrodzkiego Dymitra Korybuta, bratanicą Władysława Jagiełły. Wiadomo, że księżna Helena podarowała ziemię baranowicką z paroma gospodarstwami rycerzowi Mikundeyowi (Mikołajowi) z Jaykowitz, ten sprzedał ją Mikołajowi Szoszowskiemu, właścicielowi Szoszow. Tak wieś przechodziła z rąk do rąk, gdy w 1556 r. majątek nabył Johann von Trach z Brzezia na Starych Gliwicach.
Baranowice pozostawały w posiadaniu rodziny Trachów do połowy XVII w., z tego też okresu pochodzą pierwsze murowane zabudowania. Na przestrzeni wieków dwór zmieniał właścicieli, wieś zmieniała granice, rozrastała się. Nie ominęły Baranowic i burze i powstania chłopskie, podczas których posiadłość dość mocno ucierpiała. W 1811 r. właścicielką ziem została baronowa Janina von Durant de Sénégas, której syn baron Emil Henryk Erdmann Konrad von Durant de Sénégas wymieniany jest jako jeden z najbardziej zasłużonych mieszkańców Żor – w 1859 r. otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta. Przez ćwierć wieku był starostą powiatu rybnickiego, przewodniczył rybnickiemu sejmikowi powiatowemu, był posłem do Sejmu Prowincjonalnego we Wrocławiu i do Sejmu Krajowego. Założył rybnicki oddział Związku Rolników, był też członkiem kuratorium szkoły rolniczej w Popielowie oraz Ewangelickiej Rady Kościelnej w Żorach. To baron Emil Henryk Erdmann Konrad von Durant de Sénégas właśnie przekształcił podupadły dwór baranowicki w klasycystyczny pałac. Jego najstarszy syn, Hans, kontynuował rozbudowę, wykorzystując cegłę wypalaną w należącej do majątku cegielni, z kolei najmłodszy, Emil, na obszarze 10 ha wokół pałacu założył park w stylu angielskim. Do włości Durantów w granicach Baranowic należał folwark Neuhof (Nowy Dwór) oraz folwark obok Szoszow liczące około pięćdziesięciu gospodarstw domowych, wspomniana cegielnia i młyn. W 1914 r. ziemie baranowickie sprzedano przedsiębiorstwu Bergwerksgesellschaft Georg von Giesches Erben AG (Towarzystwo Górnicze Spadkobierców Georga von Giesche, spółka akcyjna), co zakończyło historię rodu Durantów w Baranowicach. Po II wojnie światowej majątkiem rozporządziło państwo, w pałacu organizowano letnie kolonie, następnie budynek przeznaczono na szkołę podstawową, terenami zielonymi zaopiekowały się Lasy Państwowe.
Pałac
Pierwsze murowane zabudowania we dworze w Baranowicach stanęły w XVII w. dzięki rodzinie von Trachów, pozostałości najstarszej bryły znajdują się w południowo-zachodniej części obecnego budynku. Ale to dzięki wysiłkom Emila Henryka Erdmanna Konrada von Duranta de Sénégas i jego synów, Hansa i Emila, baranowicką posiadłość można nazwać klasycystycznym pałacem. W latach 1846–1847 po bokach głównej dwupiętrowej budowli z odnowioną elewacją stanęły jednopiętrowe część wschodnia i zachodnia, położono nowe, kryte dachówką, dachy, zbudowano też okazałą bramę wjazdową. Od lat 70. do końca wieku dokonywano większych i mniejszych zmian architektonicznych – dostawiono północny człon, bryłę rozbudowano o klatkę schodową z parterem, pierwszym i drugim piętrem. Na przełomie wieków hol i klatkę schodową ozdobiono secesyjnymi polichromiami oraz herbami rodu Durantów. W latach 20. XX w. wraz z nowym właścicielem nadeszły kolejne zmiany w wyglądzie pałacu. Elewacja południowa zyskała balkony, zmieniło się też wnętrze – dodano secesyjne dekoracje. Pomieszczenia na pierwszym i drugim piętrze podzielono, tworząc łazienki. W latach 50. po niezbędnych adaptacjach w pałacu usytuowano szkołę podstawową. W 1960 r. budynek został wpisany do rejestru zabytków przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach, a w 1966 r. do rejestru zabytków klasy wpisano cały kompleks wraz z przyległym parkiem. Budynek służył uczniom szkoły podstawowej do końca lat 80.
Pałac stopniowo popadał w ruinę, niszczał też park, zmieniali się właściciele zabytku, zmieniały się plany dotyczące jego renowacji, lecz przez trzydzieści lat nie wykonano właściwie żadnych remontów. Dopiero w 2019 r. miasto Żory, jako właściciel pałacu, otrzymało dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej w ramach projektu W trosce o śląskie dziedzictwo – renowacja Zespołu Parkowo-Pałacowego w Żorach. Rozpoczęto gruntowny remont – rozebrano drewniane części budowli, podłogi, elementy ścian, stropy, skuto tynki, wymieniono konstrukcje i wzmocniono je. Przemurowano popękane ściany. Oryginalne polichromie, płyty ceramiczne i inne elementy dekoracji odświeżono i wykorzystano w taki sposób, by rekonstrukcja wystroju wnętrz była możliwie najlepsza, najbliższa klimatowi secesji. Zadbano też o współczesne standardy – przeprowadzono montaż instalacji sanitarnej, centralnego ogrzewania i klimatyzacji, zamontowano windy. W 2023 r. ukończono prace remontowe, oddając miastu i jego mieszkańcom utrzymany w oryginalnym, klasycystycznym stylu pałac.